Budowa geologiczna i rzeźba Jury Krakowsko-Częstochowskiej

Jura Krakowsko-Częstochowska, nazywana też Wyżyną Krakowsko-Częstochowską, jest najbardziej atrakcyjnym wspinaczkowo regionem Wyżyny Śląsko-Krakowskej, o powierzchni ok. 2600 km2. W pozostałych częściach Wyżyny Śląsko-Krakowskej, czyli na Wyżynie Woźnicko-Wieluńskiej i Wyżynie Śląskiej, również znajdują się rejony wspinaczkowe (np. Góra św. Anny, "Dolomity" k. Tarnowskich Gór), jednak tereny te są znacznie mniej popularne.

Jura Krakowsko-Częstochowska zajmuje obszar pomiędzy doliną Warty pod Częstochową a doliną Wisły w okolicy Krakowa. Zbudowana jest w większości ze skał mezozoicznych (głównie wapieni) o łącznej grubości przekraczającej 400 metrów. Skały te osadziły się w zbiorniku morskim, który z niewielkimi przerwani występował na interesującym nas obszarze od dolnej jury do górnej kredy (185 do 65 mln lat temu). Najbardziej charakterystycznymi skałami Jury Krakowsko-Częstochowskiej są białe i szare wapienie skaliste i płytowe, pochodzące z górnej jury (oksford). Ich miąższość w rejonie Krakowa przekracza 300 metrów i zwiększa się w kierunku północno-zachodnim. W skałach tych spotykane są liczne skamieniałości organizmów morskich: amonitów, małży, ślimaków, ramienionogów i jeżowców.

Na przełomie kredy i trzeciorzędu, wskutek ruchów tektonicznych, obszar Jury Krakowsko-Częstochowskiej został wynurzony z morza. W paleogenie (65 do 25 mln lat temu) procesy denudacyjne doprowadziły do zniszczenia mniej odpornych skał kredowych, w efekcie czego powstała rozległa powierzchnia zrównania, której ślady widoczne są do dnia dzisiejszego. Ponad powierzchnią zrównania wznoszą się ostańce krasowe (tzw. mogoty) zbudowane z odpornych wapieni górnojurajskich. W trakcie fałdowania alpejskiego, w miocenie, nacisk łańcucha Karpat przesuwającego się w kierunku północnym spowodował spękanie i pionowe ruchy tektoniczne w obrębie sztywnej płyty Jury. Rezultatem tych procesów są zręby i rowy tektoniczne w jej południowej części – m.in. Garb Tenczyński, Rów Krzeszowicki i zręby na obszarze Krakowa – Wawel, Zrąb Twardowskiego (Zakrzówek) i Krzemionki. W pliocenie (ok. 5 mln lat temu) powstały wąwozy i jary krasowe w południowej części Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej, m.in. doliny Prądnika, Kobylańska, Będkowska i Bolechowicka. W plejstocenie obszar Jury w całości pokryty był lądolodem jedynie w trakcie zlodowacenia południowopolskiego (ponad 0,5 mln lat temu); jej północna część była zlodowacona również w trakcie zlodowacenia środkowopolskiego (0,2-0,3 mln lat temu). Być może ponad powierzchnię lądolodu wystawały najwyższe ostańce.

Dużą rolę w kształtowaniu współczesnej rzeźby Jury Krakowsko-Częstochowskiej odegrały procesy krasowe. Obecnie znanych jest kilkaset jaskiń o długości do 1 km (Wierna w Dolinie Wiercicy i Wierzchowska w Dolinie Kluczwody) i głębokości do 75 m (Studnisko w Górach Sokolich), dla wspinaczy jednak ciekawsze są formy znajdujące się na powierzchni. Do powszechnie występujących mikroform należy tzw. ospa krasowa, decydująca o charakterze wielu dróg wspinaczkowych ("dziurki"). W wielu miejscach znajdują się też leje krasowe. Szczególnym przypadkiem takiego leju jest tzw. hojo, pionowy lej rozcinający ostaniec krasowy (mogot). Formy takie znane są m.in. z Góry Zborów (między Turnią nad Kaskadami a Mysią Skałą). Na niektórych ostańcach można zauważyć fragmenty starych studni krasowych – m.in. na Okienniku Wielkim czy w Rzędkowicach (Komin Lechwora, Studnisko).

W obrębie Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej wyróżnia się trzy większe regiony geograficzne, różniące się rzeźbą terenu. Pomiędzy doliną Warty a doliną Białej Przemszy znajduje się Wyżyna Częstochowska, charakteryzująca się występowaniem licznych wierzchowinowych ostańców i grzbietów krasowych, zbudowanych z górnojurajskich wapieni skalistych – m. in. grzbiet Mirów – Bobolice, Góra Zborów, grzbiet Rzędkowic, Góra Straszakowa k. Ryczowa i najwyższe wzniesienie tej części Jury – Góra Zamkowa w rejonie Podzamcza (504 m n.p.m.). Południowa część Jury, Wyżyna Olkuska (lub Krakowska) ma bardziej urozmaiconą rzeźbę. Oprócz ostańców krasowych na wierzchowinie – m.in. Słoneczne i Łyse Skały, Fiala, czy najwyższe wzniesienie całej Jury, wzgórze k. Jerzmanowic o wysokości 512 m n.p.m. (tzw. Wzgórze 502) – występuje tu szereg wąwozów krasowych opadających w kierunku południowym. Na zboczach tych dolin znajdują się liczne skałki ostańcowe, w tym Sokolica w Dolinie Będkowskiej, największa na Jurze skałka o wysokości 70 metrów. Do interesujących form należą znajdujące się w dnach dolin iglice skalne – m.in. Maczuga Herkulesa i Igła Deotymy w Dolinie Prądnika i Iglica w Dolinie Będkowskiej. Odrębną część Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej stanowi zrąb tektoniczny Garbu Tenczyńskiego o wysokości do 411 m n.p.m. położony na południe od Rowu Krzeszowickiego. Występują tu krótkie dolinki będące przedłużeniem dolin położonych na Wyżynie Olkuskiej – Kobylańskiej, Będkowskiej, Kluczwody i Bolechowickiej. Do najciekawszych wspinaczkowo należą Wąwóz Mnikowski, Zimny Dół i Dolina Brzoskwini. Należałoby tu jeszcze wspomnieć o zrębach tektonicznych na obszarze Krakowa, które mimo iż zbudowane są ze skał jurajskich, zaliczane są do regionu Bramy Krakowskiej. Zręby te budują głównie górnojurajskie wapienie płytowe (ławicowe), a charakterystyczne warstwowanie skał widoczne jest m.in. w rejonie Krzemionek.

W okresie powojennnym człowiek doprowadził do bardzo istotnych przemian krajobrazu, zalesiając znaczną część Jury. Wiele skał, zwłaszcza położonych na zboczach dolin, zostało zasłoniętych przez drzewa. Roślinność kserotermiczna (sucholubna) porastająca skałki ustąpiła miejsca licznym gatunkom mchów i innych roślin zajmujących siedliska wilgotne i zacienione. Przyspieszyło to proces wietrzenia skał. Jedynie w rejonach regularnie odwiedzanych przez wspinaczy proces ten został zahamowany. Jednocześnie, w niektórych rejonach Jury (m.in. na Fiali, Wzgórzu 502 czy Wielkiej Turni w Dol. Będkowskiej), przy okazji otwierania nowych dróg wspinaczkowych, prowadzi się działania mające na celu oczyszczenie skał z roślinności. Zjawisko to należy ocenić pozytywnie, zwłaszcza iż w nowoczesnej ochronie przyrody ochrona krajobrazu, w tym zróżnicowania siedlisk, a co za tym idzie bioróżnorodności, ma priorytetowe znaczenie.

Miłosz Jodłowski